Polskie tradycje bożonarodzeniowe
Przy stole gromadzą się całe rodziny – od małych dzieci po seniorów rodu. Dzieląc się opłatkiem, śpiewając kolędy i rozdając sobie prezenty wyciągane spod choinki, domownicy mogą odczuć łączącą ich wspólnotę. Ucztowanie przy choince i sławienie narodzin Pana nawiązuje do prahistorii wiary, kiedy ludzie i zwierzęta żyli w raju w przyjaźni.
Choinka
Jest nawiązującym do Starego Testamentu symbolem drzewa rosnącego w raju: biblijnego drzewa wiadomości dobra i zła. Starotestamentowe uzasadnienie bożonarodzeniowych drzewek zawiera Księga Izajasza: „jodła i bukszpan i sosna społem, by przyozdobić miejsce świętości”. W średniowieczu podczas adwentu ustawiano w przedsionkach kościołów tzw. raje – wiązanki zielonych iglastych gałązek z „rajskiego drzewa żywota”, które następnie wierni zabierali do domów. Zwyczaj ubierania drzewka w Wigilię Bożego Narodzenia przejęli Polacy od pruskich protestantów, którzy przybywali do Polski w latach 1795–1806. Na początku choinkę ubierała tylko szlachta, i to wyłącznie dla dzieci. Potem „rajskie drzewka” wnoszono również do chłopskich izb. Dziś bez choinki nie wyobrażamy sobie świąt – ozdabiamy ją przed wigilią, oświetlamy i chowamy pod nią prezenty.
Ozdoby choinkowe
Gwiazda na szczycie symbolizuje gwiazdę betlejemską. Jabłka, kiedyś obowiązkowa ozdoba choinkowa, to pamiątka po rajskim jabłuszku, zastąpiona dziś przez czerwone bombki. Łańcuch to symbol węża – rajskiego kusiciela. Prawie zanikł już polski zwyczaj robienia bożonarodzeniowych ozdób z farbowanych ścinków opłatka. Opłatkowymi kolorowymi gwiazdami zawieszonymi na włosach z końskich ogonów ozdabiano stropy izb. Wiszące kule sklejone z opłatkowych wielokątów nazywano wilijkami lub światami. Umieszczano je nad domowymi ołtarzykami lub stołem czy wieszano na choinkach. Według wierzeń miały one zapewnić domownikom szczęście, zdrowie i zgodę. Niektóre źródła podają, że bombki wywodzą się właśnie od światów. Z kolei lampki (dawniej świeczki) mają przywodzić na myśl „światłość nad światłościami”.
Dwanaście potraw
Liczba potraw, które podawano podczas wieczerzy wigilijnej, była zależna od czasów i regionu Polski. Jak odkryli etnografowie, na wsiach przygotowywano 5 lub 7 potraw, w dworach szlacheckich 9. Rezydencje arystokratyczne robiły ich 13. Ostatecznie tradycja opowiedziała się za 12, co nawiązuje do 12 apostołów Chrystusa.
Wigilia w czasie zaborów stała się sposobem Polaków na przetrwanie jako wspólnota wyznająca tę samą wiarę (i nadzieję). Święta Bożego Narodzenia stały się bardziej polskie. Pisano, że wyrażają naszą narodową duszę i religijność. Tradycje kulinarne zaczęto wtedy czerpać z „Pana Tadeusza”, uważając, że „narodowemu pamiątek kościołowi” można służyć również przy stole.
Karp gotowany i smażony zaczął powszechnie pojawiać się na polskich stołach dopiero po II wojnie światowej. Był to gatunek obcy, pochodzący z zachodu Azji, który do hodowli wprowadzili cystersi. Przez lata w stawach i sadzawkach rozmnażali dzikiego karpia – sazana, aby wreszcie uzyskać rybę bardziej tłustą, tradycyjnie podawaną podczas polskich wigilii.
Sianko pod obrusem
Słoma i siano, symbol ubóstwa żłobu, towarzyszą polskim wigiliom od wieków. Kiedyś w kątach wiejskich izb, szlacheckich saloników, a nawet magnackich salonów stawiano w wigilię całe snopy zbóż. Na stole rozkładano grubą warstwę siana, przykrywano ją obrusem, a ten posypywano ziarnem. Na wschodzie i południu Polski słomą pokrywano całą podłogę! Pamiątką po tych czasach jest dzisiejsza odrobina sianka pod obrusem.
Opłatek
Dzielenie się chlebem to nawiązanie do Ostatniej Wieczerzy, kiedy Jezus pobłogosławił chleb i rozdał go, dając początek eucharystii. Tradycja dzielenia się opłatkiem nawiązuje do modlitwy „Ojcze nasz” – „...chleba naszego powszedniego daj nam dzisiaj”. U pierwszych chrześcijan istniał rytuał rozdawania chlebów ofiarnych. Dzielenie się nimi było komunią duchową członków wspólnoty.
W średniowieczu chleby ofiarne wymieniały między sobą kościoły i zakony, po czym rozdawały wiernym z zaleceniem, by łamali się nimi w Boże Narodzenie. Zwyczaj łamania cienkiego opłatka z mąki pszennej i wody dotarł do Polski pod koniec XVIII w. Oprócz Polaków opłatkiem dzielą się dziś jeszcze katolicy na Litwie, Słowacji, Białorusi, Ukrainie, w Czechach i we Włoszech.
Z dzieleniem się opłatkiem wiążą się często najpiękniejsze wspomnienia z dzieciństwa – towarzyszenia rodzicom i dziadkom wypisującym składane świąteczne kartki, w których wnętrzu umieszczano mały opłatek. Te duże, przeznaczone do dzielenia się przy stole, były jeszcze długo po II wojnie opasane wytłaczanym papierem z kolorowymi aniołkami i Dzieciątkiem w żłobku. Dzieci zbierały te obrazki i wkładały między karty książek, a potem wykorzystywały do ozdabiania zeszytów do religii.
Łamanie się opłatkiem wzmacnia rodzinne więzi. Wyciągnięcie ręki z opłatkiem do drugiej osoby oznacza „wybaczam”, życzę ci szczęścia i pomyślności. Jest to symboliczne zgładzenie zła i zastąpienie go dobrem.
Puste miejsce przy stole
Znane tylko w Polsce. Wywodzi się z tradycji goszczenia na wigilii bliskich zmarłych. Zgodnie z nią wigilia jest dniem łaski, w którym zmarli dostają pozwolenie na powrót. Wolne nakrycie „dla zbłąkanego wędrowca” to pamiątka z czasów polskich zrywów narodowych. Szczególnie po powstaniu styczniowym, szlachta, której władze zaborcze za udział w insurekcji skonfiskowały majątki, wędrowała po kraju, goszczona po dworach.
Pierwsza gwiazdka
Zauważenie jej oznacza, że można już siadać do stołu. Tradycja wypatrywania na niebie pierwszej gwiazdki to nawiązanie do mędrców ze Wschodu, którzy, idąc do Betlejem, kierowali się widoczną na niebie kometą. Szukanie jej na niebie było kiedyś zadaniem gospodarza domu. Potem tę rolę przejęły dzieci, niemogące doczekać się kolacji wigilijnej, rozdawanych po niej prezentów i bawienia się nimi w pobliżu choinki.
Mikołaj, aniołek i Gwiazdor
W różnych regionach Polski inne postaci rozdają prezenty. Mikołaj przynosi prezenty na Mazowszu, w centralnych i wschodnich regionach Polski – na terenie z grubsza pokrywającym się z zaborem rosyjskim. Mieszkającym w Wielkopolsce, na Pomorzu Zachodnim, Kujawach, Ziemi Lubuskiej, Kaszubach prezenty daje Gwiazdor. Jego imię pochodzi od obracającej się gwiazdy niesionej na drzewcu. Dźwiga on na plecach worek pełen prezentów, ale też dzierży rózgę, skłonny bez litości wymierzać nią kary niegrzecznym dzieciom. Aniołek odwiedza mieszkających w Małopolsce i na Podkarpaciu. Kiedy na choince zadzwoni dzwoneczek, to znak, że potrącił go odlatujący aniołek. Na południowo-wschodnim krańcu Polski i w niektórych regionach Dolnego Śląska uwija się z prezentami ubrana w powłóczystą białą szatę Gwiazdka, która jednak nie ma nic wspólnego z pomagającą Dziadkowi Mrozowi Śnieżynką działającą na małym obszarze Podlasia. W części Warmii i Mazur prezenty rozdaje dzieciom Szemel, czyli warmiński lajkonik – kucyk biały jak śnieg. Górny Śląsk co roku czeka na rozdające podarunki Dzieciątko utożsamiane z postacią Jezusa Chrystusa. Najbardziej bajkowe pochodzenie mają dźwigające bożonarodzeniowe dary krasnoludki, uwijające się w wigilię na Roztoczu i w dolinie Sanu.
Projekt POLSKIE BOŻE NARODZENIE realizowany we współpracy z Instytutem Adama Mickiewicza obejmuje publikację 16 stronicowego dodatku POLSKIE ŚWIĘTA o kulturze, tradycjach i zwyczajach Świąt Bożego Narodzenia w Polsce. W dodatku najważniejsze tematy związane z Bożym Narodzeniem: Polskie tradycje Bożonarodzeniowe,Cud narodzin Chrystusa, Rozmowa z polskim księdzem w Chicago Przepisy na regionalne potrawy Wigilijne Publikacja dodatku połączona z degustacją polskich wigilijnych potraw oraz występem zespołu muzycznego i koncertem polskich kolęd. Event odbędzie się w dniu 22 grudnia w hipermarkecie Rich”s w Chicago przy 3141 Thatcher Ave. Serdecznie zapraszamy.
Pobierz dodatek w języku polskim:
Pobierz dodatek w języku angielskim:
Partnerem akcji jest Instytut Adama Mickiewicza
i
